مقدمه
گروهی از عناصر در جدول تناوبی ، مورد نیاز تمامی گیاهان می باشند که در دوره های مختلف رشد به مصرف گیاه می رسند. میزان مورد نیاز این عناصر در گیاهان مختلف متفاوت است، اما به طور کلی گیاهان از نظر میزان استفاده از این عناصر، به دو دسته ماکروالمنت یا عناصر پر مصرف و میکرو المنت یا عناصر کم مصرف تقسیم بندی می شوند.
عناصر پر مصرف بسته به میزان مصرف در گیاه به دو دسته عناصر پرمصرف اولیه شامل نیتروژن (N)، فسفر (P)و پتاسیم (K)و عناصر پرمصرف ثانویه شامل کلسیم (Ca)، منیزیم (Mg) و گوگرد (S)تقسیم بندی می شوند. کلسیم با قرار گرفتن در عناصر پرمصرف در گیاه از اهمیت ویژه ای برخوردار است.
نقش کلسیم در گیاه
مهم ترین وظایف کلسیم در گیاه عبارتند از
به عنوان عنصری ضروری در دیواره سلولی گیاه باعث استحکام و تقویت دیواره سلولی است
تنظیم و بهبود عملکرد روزنه ها
دخالت در جذب سایر مواد غذایی و انتقال آنها در گیاه
مشارکت در فرآیندهای آنزیمی و هورمونی گیاه
دخالت در تقسیم سلولی، رشد اندام های هوایی و زیرزمینی و توسعه جوانه ها
افزایش مقاومت گیاه به تنش های زیستی ( آفات و بیماری های گیاهی) و تنش های غیر زیستی (گرما و …)
تأثیر بر کیفیت و افزایش عمر انبارداری میوه
تحرک و جذب کلسیم توسط گیاه
کلسیم فقط در آوند چوبی حرکت می کند وحرکت از پایین به بالا است. این عنصربا حرکت آب جذب شده و خشکی باعث اختلال در حرکتش می شود. میزان کلسیم موجود در برگ ممکن است بالا باشد اما به دلیل عدم تحرک کلسیم از برگ به میوه، کمبود در میوه دیده می شود و در این شرایط مصرف خاکی کلسیم بی فایده است زیرا کلسیم از ریشه به برگ انتقال داده می شود ولی به میوه نمی رسد. در میوه مثل برگ تبخیر انجام نمی شود. لذا کلسیم وارد میوه نمی شود و باید روی میوه محلول پاشی شود.
کلسیم از برگ های مسن به برگ های جوان و از برگ ها به میوه و دانه انتقال نمی یابد
علل کمبود کلسیم در گیاهان
عارضه فیزیولوژیک و عدم انتقال از برگ به میوه
کیفیت پایین آب و رقابت سدیم و منیزیم و شوری آب
محدودیت های اقلیمی و تغییر اقلیم نظیر خشکی، سرما، رطوبت بالا
عدم تعادل کودی و بالا رفتن غلظت پتاسیم و منیزیم
خاک های شنی، خاک ها با اسیدیته پایین و خاک های غنی از آمونیوم
عدم مدیریت صحیح مزارع و باغ ها مانند عدم آبیاری منظم
علائم کلی کمبود کلسیم در گیاهان
به علت بی تحرکی کلسیم و عدم انتقال آن از بافت های پیر، کمبود آن ابتدا در قسمت های جوان گیاه بصورت برگ های دارای کلروز و بد شکل دیده می شود.
به طور کلی چهار ناهنجاری ذیل می تواند به دلیل کمبود کلسیم در گیاهان حادث شود:
تغییر رنگ برگ ها: حاشیه برگ ها به زرد رنگ در آمده و ممکن است کل برگ را فرا گیرد و منجر به خشکی برگ ها شود. نقاط قهوه ای و تیره در مناطق تغییر رنگ داده شده برگ ها ظاهر می شود.
پیچیدگی برگ‌ها: وقتی گیاهان فاقد کلسیم کافی باشند، برگ ها کم رشد و حاشیه آنها به سمت داخل می پیچد.
پوسیدگی: در برگ ها، میوه ها و گل های جدید، پوسیدگی از هر نوع ممکن است در اثر کمبود کلسیم باشد.
رشد آهسته: گیاهانی که با کمبود کلسیم مواجه هستند، رشد کندی دارند و مدت زمان زیادی را برای رسیدن به بلوغ صرف می کنند که در صورت ادامه ریشه ها مشکل پیدا می کنند.
از دیگر علایم کمبود کلسیم در گیاهان غیر عادی شدن شکل میوه ها، اختلال در سیستم مریستمی ریشه، کاهش خاصیت انبارداری میوه، چوب پنبه ای شدن میوه، حساسیت به سرمازدگی، کاهش مقاومت به آفات و بیماری های گیاهی است.
مثال هایی از کمبود کلسیم در گیاهان
پوسیدگی گلگاه:
بیماری فیزیولوژیک پوسیدگی گلگاه یا Blossom End Rot به حالتی گفته می شود که قسمت انتهایی میوه گیاهانی از قبیل فلفل های دلمه ای و قلمی، گوجه فرنگی، هندوانه و کدو سیاه یا قهوه ای تیره شده و غیر قابل استفاده می شود. سلول های انتهایی میوه این گیاهان به دلیل کمبود کلسیم دچار مرگ سلولی شده و این کمبود به صورت لکه های سیاه و یا قهوه ای تیره در قسمت انتهایی میوه خود را نشان می دهد.
از دیگر علایم کمبود کلسیم در این بیماری خشکیدگی نوک برگ‌ها، کاهش رشد، برگ های جدید سبز تیره که بعد از مدتی زرد، نارنجی یا ارغوانی میشود. میان گره‌ها کوچک، پیچیدگی برگ‌ها و تا شدن آنها، سوختن حاشیه برگ‌ها و سرخشکیدگی برگ‌ها ، توسعه ریشه ضعیف و ریشه‌های جانبی کم می‌شوند و مراحل تشکیل و رسیدن، کند پیش می‌رود
زردی و خشک شدن برگ های بوته
گوجه فرنگی ناشی از کمبود کلسیم
علایم پوسیدگی گلگاه در میوه گوچه فرنگی، هندوانه و فلفل دلمه ای
کمبود کلسیم در خیار
در برگ های جوان نقاط سفید در حاشیه و بین رگبرگ ها دیده می شود. زردی در برگ های جوان و بتدریج در تمام برگ ها ظاهر می شود. رگبرگ اصلی سبز باقی می ماند. برگ ها ظاهری پیچ خورده و سوخته پیدا می کنند. بوته ها کم رشد و فاصله میان گره ها به ویژه در نزدیکی راس بوته ها کاهش می یابد. در کمبود شدید کلسیم دمبرگ ها شکننده شده و برگ ها می ریزند. جوانه ها می میرند و گیاه از بین می رود. میوه‌ها کوچک‌تر و بی مزه می شوند و رشد انتهایی آن‌هایی کاهش می‌یابد.
کمبود کلسیم در سیب درختی
1- لکه تلخی Bitter pit
علایم لکه تلخی ممکن است در باغ یا انبار ظاهر شود اما اکثر علایم بعد از برداشت محصول و در انبار اتفاق می افتد. این لکه ها از داخل میوه شروع می شوند. و به صورت لکه ها کوچک، قهوه ای، خشک و تا اندازه ای تلخ مزه می باشند.ابتدا پوست میوه در محل لکه ها حالت آبگزیدگی پیدا می کند و به تدریج به رنگ قهوه ای یا سیاه در می آیند. لکه ها مدور یا زاویه دار و فرورفته هستند. لکه ها معمولا در نیمه پایینی سیب به ویژه در اطراف گلگاه میوه است اما در ارقام حساس ممکن است در تمام بخش های میوه دیده شود.
2- لکه چوب پنبه ای Cork spot
لکه چوب پنبه ای در میوه روی درخت به وجود می آید و تعدادآن‌ها بعد از برداشت بیشتر نمی شود. این لکه هابه رنگ قهوه ای در داخل گوشت میوه یا سطحی در تماس با گوشت میوه به وجود می آید. لکه ها فرو رفته هستند. در صورت زیاد بودن آنها میوه بد شکل می شود.
معمولا اندازه لکه های لکه چوب پنبه ای از لک های لکه تلخ بزرگ ترند و تعداد آنها کمتر است و در هر بخشی از میوه می تواند ظاهر شود.
3- آب گزیدگی Water core
یکی از عوارض مهم فیزیولوژیکی درسیب است که به آن عسلک گوشت هم گفته میشود. در هنگام برش سیب به صورت بخش های خیس در داخل میوه دیده می شود. در صورت شدت عارضه، کل گوشت میوه به صورت عسلک مشاهده میگردد. میوه های که به این عارضه مبتلا می گردند، عمر انباری کمی داشته و نمیتوان در سردخانه نگهداری نمود.کمبود کلسیم یکی از دلایل بروز این عارضه می باشد.
کمبود کلسیم در باغ های پسته
عارضه کمبود کلسیم در باغ های پسته علایم مختلفی را در میوه ایجاد می کند که عبارتند از
کمبود کلسیم در باغ های انار
علائم اولیه کمبود کلسیم در درختان انار شامل کوچک شدن، پیچیدگی و بدشکلی برگ های جوان است. کمبوداین عنصرباعث ضعیف شدن دیواره سلولی و ضعیف شدن پوست میوه می شود و در نتیجه عامل اصلی ترک خوردگی میوه انار است. همچنین کمبوداین عنصر در انار باعث ظهور لکه های سیاه رنگ و حالت سوختگی، کاهش سفتی میوه، چوب پنبه ای شدن میوه، چروکیدگی میوه، لکه قهوه ای داخل میوه و کاهش خاصیت انبارداری انار می شود. کمبود کلسیم آفتاب سوختگی در میوه های انار را تشدید می کند.
لکه حفره‌ای هویج cavity spot
کمبود کلسیم باعث خشبی شدن و ایجاد حفره در ریشه های هویج می شود. البته برخی بیمارگرها مانند قارچ پیتیوم نیز چنین علایمی را در ریشه ها ایجاد می کند.
کمبود کلسیم در مرکبات
درختان دچار کمبود کلسیم به واسطه رشد و نموی ضعیف ریشه ها، کوتوله و نسبت به بیماری های ریشه حساس تر می شوند. اندام های هوایی ممکن است تیره رنگ شوند. برگ ها در قسمت حاشیه و بین رگبرگ ها زرد شده و نقاط تیره رنگ در آنها دیده می شود. میوه ها ترک می خورند.
توصیه های لازم در جهت پیشگیری و کنترل کمبود کلسیم
پیشگیری از کمبود کلسیم
1-انجام آبیاری منظم: فواصل آبیاری یکنواخت و بدون نوسان در جلوگیری از کمبود کلسیم موثر است. زمانی که هوا بسیار گرم می شود توصیه می شود در صورت امکان فواصل آبیاری 1 یا 2 روز کاهش یابد. زیرا عنصر کند و کم تحرکی است که انتقال آن به کمک آب انجام می گیرد لذا سعی کنید گیاه هرگز دچار کم آبی نگردد.
2-رقابت بین عناصر خاک: ایجاد تعادل در کوددهی برای جلوگیری از رقابت در جذب عناصر بسیار ضرورت دارد. از جمله عناصری که میزان بالای آنها در خاک و گیاه بر جذب کلسیم تاثیر منفی دارد عبارتند از: پتاسیم، منیزیم، نیتروژن و سدیم. توصیه می شود در اوایل تشکیل میوه، بیش از اندازه از کودهای حاوی نیتروژن استفاده نشود. نیترات کلسیم در اواخر فصل توصیه نمی شود به دلیل افزایش نیتروژن در آخر فصل، اما در ابتدای فصل قابل توصیه است. مصرف بالای پتاس باعث کمبود کلسیم می شود. حضور آمونیوم در ناحیه ریشه باعث کاهش جذب کلسیم میشود. برای جلوگیری از سمیت بور از کلسیم استفاده می شود. بور و کلسیم در غلظت کم حالت سینرژیست و در غلظت بالا حالت آنتاگونیست دارند.در جنوب کشور به دلیل سدیم بالا در آب و خاک علایم کمبود این عنصر به فراوانی دیده می شود.
کنترل کمبودکلسیم
1- اگر کمبود کلسیم ناشی از رقابت با دیگر عناصر باشد خاکی مصرف شود. در خاک های شور کود های کلسیم، خاکی مصرف شود. بهترین زمان مصرف کود کلسیم اواخر اسفند تا اوایل فروردین و اواخر شهریور تا اوایل مهرماه زمان مناسبی برای استفاده از این کوداست به علت جذب بالاریشه است.
2- شرایط با رطوبت بالا، هوای سرد و تعرق کم ممکن است موجب کمبود کلسیم در گیاه شود. در شمال کشور به دلیل رطوبت بالا و مصرف پتاس بالا کمبود کلسیم بالا است.
3- تاریخ کاشت: تاریخ کاشت به گونه ای تنظیم شود که تا فرا رسیدن گرما، گیاه بیشتر رشد خود را کرده و برای تکمیل رشد، انرژی زیادی نیاز نداشته باشد.
4-زهکشی خاک:کاشت گیاهان در خاکی که زهکشی خوبی دارد می تواند به کاهش عوارض کمبود کلسیم کمک کند. چون سیستم ریشه توسعه بیشتری پیدا می کند و می تواند کلسیم بیشتری را از خاک جذب کند. برای کمک به حفظ رطوبت هم می توان اطراف گیاه را مالچ پاشی کرد.
5-محلول پاشی گیاهان با کودهای حاوی کلسیم: در کمبود فیزیولوژیکی، محلول پاشی گیاه با کودهای مناسب حاوی کلسیم ضرورت دارد. بسته به نوع محصول و شدت کمبود کلسیم، محلول پاشی کلسیم 3 تا 6 نوبت توصیه می شود. زمان محلول پاشی معمولا از اواخر دوره گلدهی یا مرحله فندقی شدن میوه آغاز و با فواصل زمانی مشخص تا دو هفته قبل از برداشت محصول ادامه می یابد.
منابع
برگرفته از وبینار جناب آقای دکتر بصیرت عضو هیئت علمی موسسه تحقیقات خاک وآب کشور با عنوان کمبود کلسیم وعلل آن در باغات کشور و همچنین از سایت های معتبر داخلی و خارجی در فضای مجازی
جهت کسب اطلاعات بیشتر می توانید با کارشناسان شرکت تماس بگیرید.
